گوگرد یا سولفور با نماد شیمیایی S نام یک عنصر شیمیایی است که در گروه ششم (VIA) و دوره سوم از جدول تناوبی عنصرها جای گرفتهاست. این عنصر در خانواده اکسیژن قرار دارد، پیش از آن فسفر، پس از آن کلر، در بالای آن اکسیژن و پایین آن سلنیوم جای گرفتهاست. نمادشیمیایی آن S و عدد اتمی آن ۱۶ است. اکتشاف این عنصر به پیش از تاریخ بازمیگردد.
گوگرد یک نافلز بیبو، بیمزه و چند ظرفیتی است که بیشتر به شکل بلورهای زرد رنگ موجود در کانیهای سولفید و سولفات شناخته شدهاست. گوگرد عنصری مهم برای همه موجودات زندهاست برای نمونه میتوان به حضور گوگرد در ساختار اسید آمینوها و پروتئینها اشاره کرد. این عنصر به صورت اولیه در کودها استفاده میشود؛ ولی به صورت گستردهتر در باروت، ملیّنها، کبریتها و حشرهکشها نیز به کار گرفته میشود.
گوگرد که اسم لاتین آن Sulphur میباشد از زمانهای باستان شناخته شده بود. این عنصر با نام Brimstone در اسفار پنجگانه کتاب مقدس آمدهاست. هومر نیز گوگرد حشرهکش را در قرن ۹ قبل از میلاد ذکر کرده بود. در سال ۴۲۴ قبل از میلاد قبیله Bootier دیوارهای یک شهر را با سوزاندن مخلوطی از ذغال و گوگرد سوزانیده و خراب کردند. زمانی نیز در قرن ۱۲ در چین باروت که مخلوطی از نیترات پتاسیم KNO3 کربن و گوگرد بود کشف شد.
کیمیاگران اولیه برای گوگرد نماد مثلثی که در بالای یک خط قرار داشت در نظر گرفته بودند. این کیمیاگران از روی تجربه میدانستند که عنصر جیوه میتواند با گوگرد ترکیب شود.
سوگند یا سئوکند در اصل به معنای گوگرد بودهاست. در دوران گذشته یکی از روشهای نهایی اثبات اتهام یا برائت متهمان، خوراندن آب گوگرد به آنان بودهاست. چنانچه متهم بعد از خوردن گوگرد یا همان سوگند زنده میماند، حکم به برائت وی میدادند. اصطلاح سوگند خوردن که تأکید شخص بر صحت گفتههایش است، در اصل از همین آیین گرفته شدهاست.
در اواخر دهه ۱۷۷۰ آنتوان لاووازیه توانست مجامع علمی را متقاعد کند که گوگرد یک عنصر است و نه یک ترکیب. ویژگیها
گوگرد در حال سوختن
ظاهر این نافلز به رنگ زرد کمرنگ میباشد که بسیار سبک و نرم است. این عنصر به هنگام ترکیب با هیدروژن بوی مشخصی داشته که مشابه بوی تخممرغ فاسد شدهاست. گوگرد با شعله آبی رنگ سوخته و بوی عجیبی از خود ساطع میکند (بنگرید به تصویر روبهرو). گوگرد در آب حل نمیشود ولی در دیسولفید کربن (سولفور دو کربن) حل میشود. حالتهای معمول اکسیداسیون این عنصر ۲-و۲+و۴+و۶+ است که ۲- و ۴+ کاهندهاند و تمایل رسیدن به ۶+ که پایدارتر است را دارند و حالتهای ۴+ و ۶+ از قاعده هشتتایی (اشاره به ساختار گوگرد) پیروی نمیکنند. گوگرد در تمام حالتهای مایع، جامد و گاز شکلهای چندگانه دارد که ارتباط بین آنها هنوز کاملاً درک نشدهاست. گوگرد کریستالی به صورت حلقه گوگردی S8 نشان داده میشود.
نیترید گوگرد پلیمری خواص فلزی دارد و این در حالی است که هیچ گونه اتم فلزی در خود ندارد(شبه فلز است). این عنصر همچنین خواص نوری و الکتریکی غیر معمول دارد. گوگرد غیر متبلور یا پلاستیک با عمل سرد کردن سریع کریستال گوگرد حاصل میشود. مطالعات در زمینه اشعه ایکسنشان میدهد که گونه غیر متبلور و بینظم ممکن است که ۸ اتم در هر ساختار پیچشی ستاره مانند داشته باشد.
گوگرد میتواند به دو حالت کریستالی بدست آید به صورت اورتورومبیک (گوگرد هشت وجهی) یا بلور مونو کلینیک که اولی در دماهای معمولی پایدارتر میباشد. ایزوتوپها
ایزوتوپهای گوگرد
گوگرد ۲۵ ایزوتوپ دارد که چهار تای آن پایدار هستند: ۳۲S (95.02%), ۳۳S (0.75%), ۳۴S (4.21%), و ۳۶S (0.02%). به جز ۳۵S با نیمهعمر ۸۷ روز وجود دارد که از برخورد ۴۰Ar به وجود میآید. بقیه ایزوتوپهای گوگرد کمتر از سه ساعت نیمه عمر دارند. در بسیاری از اکوسیستم جنگلها سولفات از اتمسفر استخراج میشود و گوگرد موجود در طبیعت در مقدار ایزوتوپ 34S دارد به همین دلیل زمانی که تصور میشد دریاچههای رشتهکوه راکیاز اتمسفر در حال آلوده شدن هستند بررسی تفاوت ایزوتوپهای گوگرد نشان داد که سرچشمه آبی این دریاچهها آلوده است. شیمی عنصر
گوگرد معدنی که آن را گوگرد فارس هم میگفتند.
از آنجایی که گوگرد یک نافلز است انواع ترکیبات یونی به وجود میآورد. آلوتروپهای گوگرد
ساختار S۸
آلوتروپهای گوگرد
گوگرد بیش از سی آلوتروپ جامد دارد بیشتر از هر عنصر دیگری. در کنار S۸ چند نوع حلقه دیگر نیز شناخته شده هستند. حذف یک اتم از تاج S۷ را نتیجه میدهد که زرد تیرهتری نسبت S۸ است. تحلیلکروماتوگرافی مایعی کارا نشان میدهد که عنصر گوگرد معمولاً به شکل مخلوطی از S۸, به همراهS۷ و مقدار کمی S۶ است. حلقههای بزرگتری مانند S۱۲ و S۱۸ نیز دیده شدهاند.
جامد آمورف یا گوگرد «پلاستیک» نیز از طریق سرد کردن سریع گوگرد مذاب به دست میآید؛ مثلاً از ریختن آن روی آب. مطالعات بلورشناسی پرتو ایکس نشان دادهاست که گوگرد آمورف ممکن است ساختارهای پیچهایداشتهباشد که وزن آن هشت اتم بر هر مرتبه است. این سیستم پلیمری میتواند علت خاصیت الاستیکی گوگرد آمورف باشد. ترکیبات معدنی سولفید
سولفید گالن یک که نام علمی آن سولفید سرب است نیز یک ترکیب مشتق از گوگرد است که در صنایع نیمهرساناها کاربرد دارد. سولفید آهن سولفید روی کربونیل سولفید – COS کربن دیسولفید – CS۲ مس(I) سولفید – Cu۲S مس (II) سولفید – CuS ژرمانیوم (II) سولفید – GeS ژرمانیوم(IV) سولفید – GeS۲ طلا (I) سولفید – Au۲S سولفید هیدروژن – H۲S سرب (II) سولفید – PbS جیوه سولفید – HgS مولیبدن دیسولفید – MoS۲ آنتیموان پنتاسولفید – Sb۲S۵ پتاسیم سولفید – K۲S نقره سولفید – Ag۲S سدیم هیدروسولفید – NaSH سولفان – H۲S ایتریم(III) سولفید – Y۲S۳ سولفات
سولفات سولفات لیتیم سولفات روی سولفات آلومنیوم – Al۲(SO۴)۳ آمونیوم سولفات – (NH۴)۲SO۴ باریوم سولفات – BaSO۴ کادمیوم سولفات – CdSO۴ کلسیم سولفات (گچ) – CaSO۴ سریوم (IV) سولفات – Ce(SO۴)۲ کبالت (II) سولفات – CoSO۴ سولفیت
سولفیت
آنیون سولفیت به صورت SO۳۲− است. نمکهای سولفیت پر کاربرد اما اسید ان (سولفورو اسید) کم کاربرد است. از نمکهای به عنوان نگهدارنده مواد غذایی استفاده میشود. همچنین سولفیت در شراب به طور طبیعی یافت میشود. سولفیت سدیم – Na۲SO۳ ترکیبات آلی
سمهای فسفاته آلی در طول جنگ جهانی دوم در آلمان گسترش یافتند. سم دیایزوپزوپیل فلوئور فسفات (DFP) یک معرف بسیار سمی است. پاراتیون و مالاتیون ترکیبات آلی فسفره هستند و به عنوان حشرهکش موثر و کمدوام گسترش یافتهاند. در ساختمان شیمیایی پنی سیلین نیز گوگرد موجود است.
در تخممرغ هیدروژن سولفید وجود دارد این ماده در آب حل میشود و اسید تولید میکند. نقش بیولوژیکی
آنیون سولفات
اسید آمینههای سیستئین (به انگلیسی: Cysteine) متیونین (به انگلیسی: Methionine)، هوموسیستئین (به انگلیسی:Homocysteine تائورین (به انگلیسی: Taurine) و همچنین برخی از آنزیمها حاوی گوگرد هستند.
نزدیک به ۰٫۲۵ درصد از وزن بدن انسان را گوگرد تشکیل میدهد. گوگرد در کراتین که در ساختار مو و ناخن است، جز عناصر اصلی محسوب میشود. همچنین ترکیبات گوگرددار (VSC) باعث ایجاد بوی بد در دهان میگردند.
ترکیبات دیسولفیدی مابین پلیپپتیدها (پلیپپتید از به هم پیوستن چندین پپتید حاصل میگردد) در ساختار پروتئینی بسیار مهم میباشند. متابولیسم گوگرد و چرخه گوگرد
متابولیسم گوگرد و چرخه گوگرد
چرخه گوگرد اولین چرخه بیوژئوشیمی بود که کشف شد. در دهه ۱۸۸۰ در حال مطالعه بگیوتوآ (یک باکتری که در محیطهای غنی از گوگرد زندگی میکند)سرگئی وینوگرادسکی کشف کرد که این باکتری به عنوان منبع انرژی سولفید هیدروژن (H2S) را اکسید میکند و تکیل قطرههای بینسلولی گوگردی میدهد. وینگرادسکی به این فرم از متابولیسم اکسیداسیون ترکیبهای معدنی (inorgoxidation) نام نهاد و تا دهه ۱۹۵۰ به همراه سلمان واکسمن روی آن کار کرد.
اکسیدکنندههای گوگرد میتوانند به عنوان منبع انرژی استفاده شوند. سولفید هیدروژن، گوگرد خالص، سولفیت، تیوسولفات و چندین پلیتیونات (مانند تتراتیونات) از این دسته هستند. آنها بر آنزیمهایی همچون گوگرد دیاکسیجنس و سولفیت اکسیداس برای اکسید کردن گوگرد به سولفات متکی هستند. بعضی از باکتری و باستانیان از سولفید هیدروژن در آب به عنوان دهنده الکتروناستفاده میکنند تا سنتز شیمیایی انجام دهند. پروسهای شبیه به فتوسنتز و نتیجه آن شکر خواهد بود و از اکسیژن به عنوان اتم پذیرنده استفاده میکنند. فتوسنتز باکتریای گوگرد سبز و باکتری گوگرد بنفش از اکسیژن خالص استفاده میکنند تا چنین اکسیداسیونی انجام دهند تا از سولفید هیدروژن گوگرد بسازند. باکتریهای اولیه که در اعماق اقیانوسها در کنار منافذ هیدروترمال زندگی میکنند، هیدروژن سولفید را اکسید میکنند. کرم حلقوی بزرگ یک مثال از ارگانیسمهای بزرگ است که از هیدروژن سولفید به عنوان غذا استفاده میکنند.
باکتریهای کاهنده سولفات سولفات را به جای اکسیژن «تنفس» میکنند. آنها از ترکیبات معدنی یا هیدروژن ملوکولی به عنوان منبع انرژی استفاده میکنند و از گوگرد به عنوان پذیرنده الکترون استفاده کرد و گوگردهای اکسید را میکاهند تا به سولفید تبدیل شوند (به طور معمول هیدروژن سولفید). آنها میتوانند روی گروههای دیگر گوگردهای اکسید شده مانند تیوسولفات، تیونات، پلیسولفیدها و سولفیتها رشد کنند. هیدروژن سولفید ساخته شده توسط این باکتریها باعث به وجود آمدن باد شکم میشود.
گوگرد جذب شده توسط گیاهان که آن را به شکل سولفات از طریق ریشه از خاک جذب میکنند. سولفات به سولفید کاهیده میشود و سپس در سیستئین و دیگر ترکیبات آلی گوگرددار گنجانده میشود.
SO42– → SO32– → H2S → سیستئین → متیونین کانیها
عنصر گوگرد در طبیعت به صورت طبیعی و خالص، یا به صورت ترکیبات سولفید و سولفات همراه با دیگر عناصر فلزی و نافلزی یافت میشود. گوگرد سرد و خالص، زرد رنگ میباشد ولی بیشتر به سبب حرارت بالا یا ناخالصیها تغییر رنگ میدهد. بنا به سیستم تبلور، این نوع گوگرد به صورت گوگرد آلفا (رومبیک یا اکتاهدرال) گوگرد بتا (مونوکلینیک یا منشوری)، گوگرد گاما (پلاستیک) و گوگرد بیشکل (کلوئیدی) میباشد.
عنصر گوگرد به همراه عناصر دیگر در کانیهای مختلفی یافت میشود که مهمترین آنها، پیریت، مارکاسیت، پیروتیت، کالکوپیریت، کالکوزیت، کوولیت، بورنیت، اسفالریت، انیدریت، ژیپس و… است.[۳۳] منابع معدنی عنصر گوگرد به صورت ترکیبات مختلف در کانسارهای بسیاری قابل پی جویی و اکتشاف است. کانسارهای گوگرد آزاد:
در این گونه کانسارها گوگرد به صورت طبیعی یافت میشود و براساس خاستگاه آنها، خود به چهار گروه تقسیم میشوند: کانسارهایی با خاستگاه زیستی:
که باکتریها در تشکیل آنها نقش اصلی را داشته و معمولاً رسوبی هستند. کانسارهایی با خاستگاه آتشفشانی:
گوگرد در سنگهای آسمانی، در مجاورت چشمههای جوشان و همچنین آتشفشانها و مخروطهای آتشفشانی و یا به صورت رگههای گوگردی در داخل سنگهای آتشفشانی یافت میشود.
کانسار گوگرد به رنگ زرد با خاستگاه آتشفشانی – دریاچه کوه آتشفشان Kawah Ijen در جاوا اندونزی کانسارهایی با خاستگاه اکسیداسیون و احیا:
اینگونه ذخایر معمولاً کوچک هستند و کاوکها و شکافهای سنگها را پر میکنند. کانسارهایی با خاستگاه گرمابی:
گوگرد در این کانسارهای از واکنش شیمیایی بین هیدروکربنها و انیدریت در حرارت و فشار زیاد ایجاد میگردد. کانسارهای سولفیدی گوگرد: کانسارهای سولفورهای آهن:
گوگرد به صورت ترکیبی همراه با دیگر عناصر به صورت سولفید (مانند:پیریتPyrite) یافت میشود. گوگرد در این کانسارها، از کانیهای غیرآهنی همراه با پیریت و پیروتیت بدست میآید. همچنین در کانسارهای رسوبی آهن لایهای که دارای زون سولفیدی میباشند، گوگرد یافت میشود. کانسارهای سولفورهای فلزی غیر آهنی:
گوگرد همراه با کانیهای سولفوره مانند اسفالریت بازیابی میشود. کانسارهای سولفاتی:
از بزرگترین منابع گوگرد به شمار میروند. گوگرد در این نوع کانسارهای همراه با مواد معدنی مانند گچ(CaSO4·۲H2O) و انیدریت است. همچنین همراه با سولفات باریوم یافت میشود.
پودر گوگرد گاز طبیعی و نفت:
مهمترین ذخایر گوگرد در جهان امروز به شمار میآیند. از این منابع، گاز طبیعی بهمراه گاز ترش یا سولفید هیدروژن گازی (H2S) استخراج شده و گوگرد آزاد بعنوان محصول همراه بازیابی میگردد. گوگرد همچنین در نفت خام و گازهای طبیعی وجود دارد. از جهتی دیگر نکته شایان ذکر در مورد وجود ترکیبات گوگرددار در مواد نفتی قابلیت خورندگی آنها و صدمه زدن به تجهیزات توزیع است. ماسههای قیری و نفتی:
گوگرد به صورت کمپلکس آلی در آنها وجود داشته و به عنوان محصول همراه به هنگام پالایش آنها، بدست میآید. زغال سنگ و شیل نفتی:
این عنصر در مقادیر کم نیز از زغال سنگ و نفت که در هنگام سوختن دیاکسید گوگرد تولید میکنند بدست میآید. استانداردهای سوختی بصورت فزایندهای به گوگرد برای استخراج سوختهای فسیلی نیاز دارند، لیکن دی اکسید گوگرد با قطرات آب ترکیب شده و باعث بوجود آمد باران اسیدیمیشود. اقیانوس ها:
گوگرد در آب اقیانوسها به صورت سولفاتهای محلول کلسیم، منیزیم و پتاسیم وجود دارد.
بنا بر آمار سال ۲۰۰۱ میلادی، کشورهای کانادا، هلند، اسپانیا، چین و آمریکا بیشترین میزان ذخایر گوگرد دنیا را بخود اختصاص دادهاند.[۴۹] کانسارهای گوگرد در ایران
بیشتر کانسارهای گوگرد ایران به صورت ترکیب با گازهای ترش و منابع نفتی همراهاست که امروزه از این منابع مقادیر نسبتاً زیادی گوگرد تولید و صادر میگردد.
از مهمترین کانسارهای دگرگونی گوگرد در ایران میتوان به کانسار بستانه در غرب بندر لنگه (ذخیره ۵۰۰ هزار تن)، کانسار خمیر در شمال غرب بندر خمیر (ذخیره ۴۰۰ هزار تن)، کانسار دستکده در پایانه غربی جزیره قشم (ذخیره ۲۵ هزار تن)، کانسار لاتیدان در غرب بندرعباس (ذخیره ۶ هزار تن)، کانسار غرب بندرعباس (ذخیره ۱۲۰ هزار تن) و کانسار دلازیان در جنوب شرق سمنان (ذخیره ۱ میلیون تن) اشاره نمود.
تعداد کانسارهای معدنی گوگرد ایران حدود ۵۰ واحد است که از این تعداد فقط معدن دلازیان (پیوند کشت زرند) در سمنان با بالاترین خلوص جهت کشاورزی ارگانیک فعال میباشد. ذخیره اعلام شده این معادن حدود ۵،۷ میلیون تن میباشد. کاربردها
گوگرد به صورت آزاد و به صورت ترکیبی موارد مصرف بسیاری دارد ولی بیشترین کاربرد آن برای ساخت ترکیبات شیمیایی و فراوردههای میانی در چرخه صنعت است. بیشترین مصرف گوگرد در سالهای پیشین در صنایع کشاورزی و تهیه کودهای فسفاتیک بودهاست.
گوگرد صنعتی بازیافت شده ازهیدروکربنها در ونکوور
گوگرد یکی از اجزای باروت میباشد. همچنین گوگرد برای جوشکاری لاستیک به کار میرود. گوگرد به عنوان ماده از بین برنده قارچ و همچنین ضدعفونی کننده و کود به کار میرود گوگرد برای تهیه اسید سولفوریک نیز مورد استفاده قرار میگیرد. گوگرد همچنین برای ساختن چندین نوع کاغذ، ماده سفیدکننده و به عنوان عایق الکتریکی مورد استفادهاست.
ترکیبات گوگرد بسیار سمی است، برای مثال مقدار کمی سولفید هیدروژن میتواند متابولیسم بدن را دگرگون کند اما مقادیر بیشتر آن میتواند به سرعت باعث مرگ از راه فلج تنفسی شود. سولفید هیدروژن با سرعت حس بویایی را از بین میبرد. دیاکسید گوگرد آلودهکننده مهم جوی میباشد. این عنصر برای استفادههای صنعتی مانند تولید (H2SO4)اسید سولفوریک برای باتریها تولید باروت و حرارت دادن لاستیک تولید میشود. گوگرد در فرایند تولید کودهای فسفاتی به عنوان ماده ضد قارچ عمل میکند. سولفاتها در کاغذهای شستشو و خشکبار نیز کاربرد دارند. همچنین گوگرد در ساخت کبریت و در آتشبازی نیز بهکار گرفته میشود. تیوسولفات آمونیوم یا سدیم به عنوان عامل ثابت کننده در عکاسی کاربرد دارد. سولفات منیزیم میتواند به عنوان ماده ضد خشکی و ملین که یک مکمل منیزیم گیاهی است به کار گرفته شود. بهره برداری و تولید
استخراج سنتی گوگرد در جزیره جاوااندونزی
بر حسب نوع کانسارها، گوگرد را هم به روش روباز و هم زیرزمینی میتوان بدست آورد. روشهای استخراج و کانه آرایی گوگرد با دیگر مواد معدنی تفاوت دارد و روش و تکنولوژی مخصوص به خود را دارد.
در کانسارهای گوگرد طبیعی (آزاد) از روشهای معدنکاری سنتی جهت استخراج این ماده معدنی استفاده میشود.
استخراج گوگرد از گنبدهای نمکی بیشتر با روش فراش Frasch انجام میگیرد. در این روش آب داغ را از طریق چاه به بخش گوگرد دار تزریق میکنند، سپس گوگرد به صورت مایع از داخل زمین به خارج رانده میشود.
در مرحله فرآوری گوگرد، با استفاده از روشهای مختلف پرعیارسازی (تغلیظ) اقدام به عنی سازی ماده معدنی مینمایند. این روشها شامل موارد زیر است: پرعیار سازی نسبی با فلوتاسیون و سپس پالایش گوگرد ذوب توسط اتوکلاو، قبل یا بعد از پرعیارسازی نسبی و سپس پالایش ذوب و پالایش بدون پرعیارسازی نسبی و صاف کردن تقطیر سنگهای معدنی در ظروف چدنی و انصال آنها به اتاق کندانسه در بیرون از محیط کوره و تهیه گوگرد در اتاق کندانسه (کاربرد در ژاپن) اقتصاد معدنی
گوگرد در ۷۰ کشور پراکنده در سطح جهان تولید میشود.
آخرین دیدگاهها